به گزارش صنعت ساختمان، است که ایران از نظر پتانسیل زمینشناسی، ذخایر امیدبخشی از مواد معدنی نادر دارد، اما ضعف در فناوری فرآوری، سرمایهگذاری و محدودیتهای بینالمللی باعث شده این پتانسیل تاکنون به طور عملی مورد بهرهبرداری قرار نگیرد. موفقیت در این حوزه مستلزم تحقیقات پیشرفته، انتقال فناوری و همکاریهای بینالمللی هدفمند است.
وضعیت ایران در زمینه مواد معدنی نادر
به نظر می رسد ایران دارای ذخایر قابل توجهی از عناصر نادر خاکی است و این موضوع دیگر یک پتانسیل بالقوه نیست، بلکه توسط اکتشافات به اثبات رسیده است.
معدن افشار کاشان یکی از معادن کشف شده است. این معدن، بزرگترین و مهمترین ذخیره شناساییشده عناصر نادر خاکی در ایران است. این ذخیره از نوع کربناتیت است و به عنوان یکی از بزرگترین ذخایر این نوع در جهان شناخته میشود. برآوردها نشان میدهد که این معدن میلیونها تن ذخیره عناصر نادر خاکی دارد. اهمیت معدن افشار به حدی است که میتواند جایگاه ایران را در نقشه جهانی عناصر نادر خاکی به طور کامل تغییر دهد. علاوه بر افشار، نواحی دیگری مانند سیرجان، بیرجند و برخی مناطق در استانهای خراسان و کرمان نیز پتانسیل داشتن این عناصر را دارند و اکتشافات در آنها ادامه دارد.
جایگاه ایران در حوزه استخراج و فرآوری مواد معدنی نادر
این بخش، نقطه ضعف اصلی ایران در این صنعت است. اکتشافات اولیه و تعیین عیار در معدن افشار تا حد زیادی انجام شده، اما استخراج در مقیاس صنعتی و بزرگ هنوز آغاز نشده است. فعالیتها بیشتر در حد مطالعات امکانسنجی و آمادهسازی برای فاز تولید است.
چالش عمده ایران مرحله فرآوری است. این بخش پیچیدهترین و پرهزینهترین مرحله است. عناصر نادر خاکی در طبیعت به صورت یک مجموعه (آلیاژ) یافت میشوند و جداسازی آنها از یکدیگر نیازمند فناوری بسیار پیشرفته، دانش شیمیایی پیچیده و سرمایهگذاری عظیم است. ایران در این زمینه فناوری بومی ندارد و به شدت به واردات تکنولوژی وابسته است. در حال حاضر، تنها واحدهای کوچک تحقیقاتی در این زمینه فعالیت میکنند.
چالشها و فرصت های پیش روی ایران
ایران در مسیر زنجیره مواد معدنی نادر با پنج چالش اصلی دست و پنجه نرم می کند:
۱. فناوری و دانش فنی: بزرگترین مانع، دستیابی به فناوری جداسازی و خالصسازی عناصر نادر است. این دانش در انحصار تعداد محدودی از کشورها (عمدتاً چین) است.
۲. سرمایهگذاری: پروژههای معدنی، بهویژه در بخش فرآوری، بسیار سرمایهبر هستند. تحریمهای بینالمللی جذب سرمایه خارجی و همچنین واردات تجهیزات پیشرفته را دشوار کرده است.
۳. تحریمها: تحریمها هم مانع از ورود تکنولوژی و هم مانع از صادرات محصول نهایی (در صورت تولید) به بازارهای جهانی میشوند.
۴. زیرساختها: توسعه معادن در مناطق دورافتاده نیازمند ایجاد زیرساختهای حملونقل، انرژی و آب است.
۵. ملاحظات زیستمحیطی: فرآیند فرآوری عناصر نادر میتواند آلایندههای خطرناکی (از جمله مواد رادیواکتیو و اسیدهای قوی) تولید کند که مدیریت آن نیازمند استانداردهای سختگیرانه زیستمحیطی است.
اما با وجود این چالشهای بزرگ، فرصتهای استراتژیکی نیز برای ایران وجود دارد که برخی از آنها به شرح زیر است:
۱. اهمیت استراتژیک: عناصر نادر خاکی به خاکهای نفت قرن ۲۱ معروفاند و در صنایع دفاعی (موشک، رادار)، انرژیهای پاک (توربینهای بادی، خودروهای برقی)، الکترونیک (موبایل، لپتاپ) و پزشکی کاربرد حیاتی دارند. دستیابی به این زنجیره تولید، به معنای کسب استقلال راهبردی است.
۲. ایجاد زنجیره ارزش: هدف نهایی نباید صادرات ماده خام (کنسانتره) باشد، بلکه باید به سمت تولید محصولات با ارزش افزوده بالا مانند آهنرباهای دائمی ، فسفرها برای تلویزیونها و لامپهای LED، و آلیاژهای خاص حرکت کرد.
۳. کاهش وابستگی به واردات: بسیاری از کالاهای فناورانه که وارد میکنیم حاوی این عناصر هستند. تولید داخلی میتواند وابستگی به واردات را به شدت کاهش دهد.
۴. توجه دولت: این موضوع به عنوان یک اولویت در اسناد بالادستی کشور (مانند سند توسعه صنایع معدنی) در حال شناسایی است و دولت به دنبال رفع موانع و جذب سرمایه برای آن است.
در مجموع باید گفت وضعیت ایران در حوزه عناصر نادر خاکی شبیه به یک غول خفته است. از نظر ذخایر معدنی، ایران جایگاه بسیار خوبی در جهان دارد، اما از نظر صنعتی و فناوری، در نقطه شروع راه قرار دارد.
آینده این صنعت در ایران به دو عامل کلیدی بستگی دارد: ۱. توانمندی در غلبه بر تحریمها و جذب سرمایه و فناوری مورد نیاز و ۲. عزم جدی دولت و بخش خصوصی برای سرمایهگذاری بلندمدت و حرکت به سمت ایجاد زنجیره ارزش کامل، به جای صرفاً فروش مواد خام.
اگر ایران بتواند این چالشها را پشت سر بگذارد، میتواند به یکی از بازیگران اصلی در این بازار استراتژیک جهانی تبدیل شود.
